کتابخانه ایاصوفیه
ﺑﻨﺎﻯ «ﺍﻳﺎﺻﻮﻓﻴﻪ»، ﺩﺭ ﻣﻴﺪﺍﻥ «ﺳﻠﻄﺎﻥ ﺍﺣﻤﺪ» ﺍﺳﺘﺎﻧﺒﻮﻝ ﺩﺭ ﺗﺮﻛﻴﻪ، ﻳﻜﻰ ﺍﺯ ﺑﺰﺭگ ﺗﺮﻳﻦ ﺍﺛﺮﻫﺎﻯ ﺗﺎﺭﻳﺨﻰ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺑﻴﺰﺍﻧﺲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻨﻮﺱ ﺍﻭﻝ ﺑﻨﺎ ﺷﺪ، ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﺕ ۹۱۶ ﺳﺎﻝ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻭ ﺑﻪ ﻣﺪﺕ ۴۸۱ ﺳﺎﻝ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﻋﺜﻤﺎﻧﻰ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻣﺴﺠﺪ ﻓﻌﺎﻝ ﺑﻮﺩ. ﺍﻳﻦ ﺑﻨﺎﻯ ﺗﺎﺭﻳﺨﻰ ﺑﻪ ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺁﺗﺎﺗﻮﺭﻙ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۱۹۳۵ﻡ ﺑﻪ ﻣﻮﺯﻩ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺧﺪﻣﺖ ﺻﻨﻌﺖ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮﺩﻱ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﺮﻓﺖ.
کتابخانه ایاصوفیه از ملحقات مسجد اياصوفيه است که توسط سلطان محمد اول تأسیس شده است. این بنا چه از لحاظ معماری، و چه از حیث داشتن مجموعه کتابی گرانبها، و نیز از بابت خدمه زیادی که نسبت به زمان خود داشته، شایان توجه است. وقفنامه این کتابخانه در شوال ۱۱۵۲ق. تهیه شد و مقدار زیادی از کتاب‌های آن نیز در شعبان همان سال تأمین گردید، اما مراسم گشایش آن در ۲۴ محرم ۱۱۵۳ انجام گرفت. در این مراسم که محمود اول نیز در آن شرکت داشت، آیین ختم صحیح بخاری صورت گرفت و دعای آن خوانده شد. هریک از محدثان و مفسران، از کتابی "درس افتتاح" دادند، سپس واعظ ایاصوفیه وعظ کرد و آنگاه مراسم نیایش صورت گرفت. پس از مراسم گشایش، پادشاه به کارکنان کتابخانه هدایایی بخشید.
گشایش این کتابخانه، در میان مردم نیز واکنش‌هایی پدید آورد، مثلا در حماسه‌ای که به مناسبت گشایش سروده شد، تزیینات بنا وصف شده بود و گفته می‌شد که همه مردم آن را می‌پسندیدند. سلطان محمود اول نیز پس از گشایش کتابخانه، بارها به مناسبت‌هایی از آنجا بازدید کرد و به مسئولان آن، از جمله "حافظ‌الکتب" (کتابدار)ها، "مُجلِّد" (صحاف)ها، و "مستحفظ" (نگهبان)های آن هدیه‌ها داد.
به نوشته صبحی محمد، مورخ ترک، کتابخانه ایاصوفیه در بدو تأسیس، مجموعه باارزشی داشته که بالغ بر ۴۰۰۰ جلد می‌شد. شماری از کتاب‌های این مجموعه از "خزینه عامره" آورده شده بود؛ و بخش مهمی از آن را دولتمردانی چون صدراعظم، شیخ‌الاسلام، و "دارالسعاده آغاسی" (رئیس خواجگان حرمسرا)، به رسم هدیه برای سلطان محمود اول، به کتابخانه بخشیده بودند.
در فهرست کتاب‌های این کتابخانه که با دقت تمام تهیه شده، مهر ورود کتاب‌ها و مهر تأیید بازرس حَرَمین [مکه و مدینه]، قاضی عسگرهای آناطولی، و روم ایلی مشاهده می‌شود. از فهرست‌های دیگر این کتابخانه که در سال‌های بعد تهیه شده، برمی‌آید که مجموعه نفیس کتاب‌های آن با دقت تمام محافظت شده است. کتابخانه ایاصوفیه پنج فهرست دارد که چهارتای آن خطی و یکی چاپی است.
کتابخانه ایاصوفیه در قیاس با دیگر کتابخانه‌های عثمانی، کارکنان و متصدیان بیشتری داشته است. شمار آنها که به بیست و دو تن می‌رسید بدین شرح است: شش تن "حافظ کتُب" (کتابدار)؛ دو نفر "نقطه‌جی" (نقطه‌گذار) که علاوه بر تطبیق کتب [استنساخ شده] موظف بودند درس کسانی را که [صحیح] بخاری می‌خواندند، تعقیب و صفحه‌ای را که به آن رسیده بودند یادداشت کنند؛ دو مستحفظ که مأمور حفاظت و نظافت کتابخانه بودند؛ دو "بَوّاب" (دربان)؛ سه فراش (مستخدم)؛ یک "مانی‌النقوش" (نقاش)؛ دو تعمیرکار که با هم مأمور مرمت کتابخانه بودند؛ یک "قورشونْی" (سُرب‌کار، ظاهرآ برای مرمت گنبد بناها که با ورقه‌های سربی پوشانده می‌شد)؛ و یک "بُخورجی" (مسئول بخور دادن) که کارش معطر کردن فضای کتابخانه بود. برای این کارکنان، در مقایسه با کارکنان سایر کتابخانه‌ها، دستمزدهای بسیار بالایی تعیین شده بود.
جلسات درس که قبل از کتابخانه ایاصوفیه در چند کتابخانه دیگر نیز دایر شده بود، در این کتابخانه نظم خاصی پیدا کرد. استادانی با عناوین "درس عام" (مدرس علوم دینی)، "محدث"، و "شیخ‌الُقراء" موظف بودند که در بعضی روزهای هفته برای طلاب تدریس کنند، ضمن آنکه برای طلابی که در این جلسات شرکت می‌کردند، اجرتی تعیین شده بود.
مجموعه کتابخانه ایاصوفیه در ۱۳۴۷ش/۱۹۶۸م، به کتابخانه سلیمانیه انتقال داده شد.
منابع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "كتابخانه اياصوفيه" از اسماعيل اي. ارونسال (Ismail E. Erünsal) ترجمه علي كاتبي، بازیابی: 15 مرداد 1392.
- اکبر تقی پور، ﻧﮕﺎﻫﻰ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺩﺳﺘﻨﻮﻳﺲ ﻫﺎﻯ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺍﻳﺎﺻﻮﻓﻴﻪ ـ ﺍﺳﺘﺎﻧﺒﻮﻝ، کلیات کتاب ماه، شماره 38، در دسترس در میراث مکتوب، بازیابی:18 آذر 1392.